Edukacja domowa w Polsce i na świecie

Edukacja domowa w Polsce. Czym jest edukacja domowa (ED)?

Od zawsze dzieci były uczone przez swoich rodziców. Kształcenie to przybierało mniej lub bardziej formalny wymiar. Dzisiaj, odkrywa się na nowo wartość tej formy kształcenia uwzględniając zarówno to co działało od zawsze czyli kształcenie wewnątrz relacji rodzinnych, aż po podejście wykorzystujące nowoczesne technologie. Rodzice poszukują najlepszych rozwiązań dla swoich dzieci kładąc nacisk nie tylko na rzetelne przekazywanie wiedzy, ale również na budowanie tożsamości i więzi oraz przekaz wartości. Edukacja musi łączyć przeszłość i przyszłość, tradycje i nowoczesność. Wielu z rodziców wybiera samodzielne kształcenie dzieci, aby zapewnić najlepsze warunki wychowania i rozwoju następnemu pokoleniu.
Edukacja domowa przeżywa swój renesans pomimo nakładania na rodziny różnego stopnia ograniczeń prawnych. Przekazywanie wiedzy oparte o wielowiekowe doświadczenia stoi w centrum zainteresowania rodziców i dzieci na całym świecie. Zginęły bariery ograniczające dostęp do informacji, a rozwój Internetu umożliwił powszechny dostęp do materiałów edukacyjnych z dowolnej dziedziny wiedzy. Zdobywanie wiedzy jeszcze nigdy w historii nie było tak łatwe. Właściwie wystarczy tylko chcieć.
Edukacja w domu kładzie nacisk nie tylko na zdobycie wiedzy, ale rodzina wykorzystuje sprzyjające warunki i tworzy odpowiednie środowisko wychowawcze. Dom stwarza niepowtarzalną atmosferę kształcenia pod wieloma względami. Jak pisze Giercarz-Borkowska, „dziecko w ED ma szansę uczyć się w prawdziwych sytuacjach, różnorodnych formach, a zakres i rytm oferowanej mu edukacji są znacznie bardziej związane z naturalną ciekawością i gotowością do uczenia się” . (M. Giercarz – Borkowska, Edukacja domowa jako alternatywa edukacyjna dla dzieci zdolnych,2019, s. 215). Zdobywane umiejętności wykraczają daleko poza obowiązkowe zapamiętywanie wiedzy, ale dotykają wielu różnych życiowych dziedzin.
Edukacja domowa, nauczanie domowe, spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą, homeschooling czy home education to sformułowania mające różny rodowód, ale na gruncie polskim sprowadzają się do określenia zjawiska jakim jest współczesna forma znanego od wieków nauczania dzieci przez rodziców. Można powiedzieć, że to najstarsze podejście do edukacji, choć na przestrzeni wieków przybierało różne formy.
Pierwsze z tych określeń, edukacja domowa, to w Polsce aktualnie najbardziej rozpoznawane określenie tej formy nauczania.
Drugie ze sformułowań, nauczanie domowe, odnosi się do bogatej tradycji Polskiej z okresu głównie od Odrodzenia po koniec II wojny światowej, o czym więcej informacji znajduje się w rozdziale drugim niniejszego opracowania. W Polskim prawodawstwie nie znajdujemy żadnego z powyższych sformułowań. Prawo oświatowe nauczanie w domu definiuje jako spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą. Homeschooling to określenie używane głównie w Ameryce a home education to określenie używane w Europie.Bardziej opisową charakterystykę przyjmuje stowarzyszenie Edukacji w Rodzinie, jedna z organizacji społecznych zajmująca się wsparciem rodzin edukacji domowej, i definiuje edukację domową jako „nauczanie dzieci przez ich rodziców lub opiekunów oraz wyznaczone przez nie osoby, odbywająca się poza systemem edukacji szkolnej”.
Formalnie edukacja domowa w suplemencie do Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku jest definiowana jako odmiana edukacji alternatywnej, w której rodzice lub prawni opiekunowie dziecka dobrowolnie przyjmują odpowiedzialność za zapewnienie mu adekwatnych warunków do uczenia się, i kształcą je najczęściej samodzielnie, bez korzystania z oświatowej oferty szkół, zarówno publicznych, jak i niepublicznych.
Niezależnie od tego jak nazywamy tą alternatywną formę kształcenia wspólnym elementem jest przejęcie inicjatywy przez rodziców i świadomość odpowiedzialności za edukację. To rodzice, zgodnie z wieloma aktami prawnymi potwierdzającymi to prawo, mają pierwszeństwo w wyborze sposobu kształcenia i wychowania swoich dzieci. Prawnicy zajmujący się prawem międzynarodowym mówią wprost, iż edukacja domowa jest prawem człowieka.
Rodziny edukacji domowej wymieniają różne powody dla których decydują się na taką formę edukacji. Różnice te dotyczą wykorzystywanych metod czy też kierunków edukacyjnych. Wspólnym obszarem dla rodziców jest natomiast troska o doprowadzenie dzieci do dojrzałości i wyposażenie w potrzebne umiejętności i zasoby tak, aby mogły rozwinąć swój potencjał, swoje talenty i pasje. Dla wielu z nich w centrum pozostają również wartości, moralność, kształtowanie dojrzałego człowieka. Troska rodziców obejmuje całościowo wszystkie aspekty życia młodych osób zapewniając im wsparcie, wymagania, bezpieczeństwo, samodzielność dostosowaną do możliwości i potrzeb dziecka. Obejmuje rozwój osobowości oraz przygotowuje je do życia. Ważnym aspektem edukacji domowej są relacje rodzinne, które wzmacniane przez tę formę edukacji wspierają proces edukacyjny. Naukowiec, psycholog Gordon Neufeld w swojej książce „Hold On to Your Kids: Why Parents Need to Matter More Than Peers” twierdzi, iż skuteczna edukacja odbywa się w kontekście relacji, a proces nauczania wspierany przez zaangażowanie emocji jest bardziej efektywny.
Ta wyjątkowa relacja dziecka i rodzica edukacji domowej jest najcenniejszą perłą, którą oferuje ta forma edukacji. Nie da się tego zastąpić ani szkołą, ani zatrudnianymi nauczycielami ani nowoczesną technologią.
Po prostu jesteśmy stworzeni do relacji, a obecne badania naukowe z obszaru neurodydaktyki potwierdzają, że proces przyswajania informacji i uczenia się nie jest oderwany od warunków i okoliczności w jakich funkcjonuje człowiek, a najpełniej odbywa się w kontekście więzi i zaangażowania.
Rolą rodzica w edukacji domowej nie jest zastąpienie nauczyciela. Zadaniem rodzica jest bycie mentorem. Początkowo trzeba wspierać organizację nauki, a w miarę dorastania dziecka pozostawiać młodym coraz większy obszar odpowiedzialności. Kluczem wydaje się nauczenie dziecka jak się uczyć. Jak się skutecznie uczyć, tak aby dziecko było samodzielne w zdobywaniu, porządkowaniu i efektywnym zapamiętywaniu wiedzy. Bardzo ważne na tym etapie jest adekwatne wsparcie nie tylko w gromadzeniu wiedzy, ale poprzez motywowanie i rozbudzanie zainteresowań tak, aby wzmacniać naturalne obdarowania/ zdolności dziecka. Nauczenie odpowiedzialności, wytrwałości, dojrzałego myślenia i postępowania jest jednym z ważniejszych zadań edukacji w domu.
Nauczanie w rodzinie musi również uwzględnić radzenie sobie z trudnościami czy deficytami rozwojowo – edukacyjnymi. Niektóre z nich pozostają do rozwiązania za pomocą zintensyfikowanej pracy z danym obszarem we własnym zakresie, a inne, poważniejsze wymagają konsultacji i jeśli zajdzie potrzeba specjalistycznego wsparcia (np. logopedycznego lub pedagogicznego).

Rys historyczny

Edukacja domowa jest starsza niż edukacja szkolna. Korzenie edukacji domowej sięgają starożytności. Nauczanie domowe funkcjonowało samodzielnie lub równolegle do nauczania szkolnego. W poszczególnych epokach historycznych miało ono zróżnicowany zasięg społeczny jak i zróżnicowane czynniki powodujące podjęcie decyzji o takiej formie edukacji.
W Europie doby średniowiecza nauczanie domowe funkcjonowało równorzędnie do nauczania szkolnego. Wzrost zainteresowania edukacją domową nastąpił w okresie Odrodzenia na bazie ówczesnych przemian społecznych. Jedną z pierwszych publikacji są „Książki o wychowaniu dzieci” Erazma Gliczera, gdzie zajął on się tematyką wad i zalet edukacji domowej i szkolnej. Autorzy Odrodzenia i Baroku tacy jak Andrzej Frycz-Modrzewski, Hieronim Bieliński, Andrzej Maksymilian Fredro, Erazm Gliczner doceniali rodzinę jako pierwsze środowisko edukacyjne dziecka. Za najważniejsze zadanie rodziny wskazywali kształtowanie postaw moralnych, religijności, prawdomówności, posłuszeństwa rodzicom i powściągliwości.
Reformacja i kontrreformacja wzmocniły edukację szkolną co spowodowało zahamowanie rozwoju edukacji domowej. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie XVII wieku na bazie krytyki szkolnictwa prowadzonego przez zakony. Spory między szkołami prowadzonymi przez jezuitów i pijarów oraz ich stale obniżający się poziom nauczania sprzyjał rozwojowi edukacji domowej.
Na przełomie XIX i XX wieku powstała nowoczesna polska „teoria edukacji domowej”. Powstała w środowisku pozytywistów warszawskich, którzy postulowali oparcie edukacji domowej na najnowszych zdobyczach wiedzy z zakresu fizjologii, psychologii i pedagogiki. Wśród pedagogów którzy odegrali tu istotną rolę należy wymienić Piotra Chmielowskiego, Anielę Szycównę, Adolfa Dygasińskiego, Ewarysta Estkowskiego.
Ewaryst Estkowski krytykował przypadkowość osób zatrudnianych w rodzinach do edukacji domowej dzieci. Zarzucał guwernerom zniechęcanie dzieci do nauki oraz koncentrację na mechanicznym i pamięciowym uczeniu w odróżnieniu od właściwego celu edukacji za jaki uznawał wdrażanie do myślenia i koncentracji uwagi.
Adolf Dygasiński uznawał edukację domową za ważniejszą od szkolnej, gdyż jej zadaniem jest kształtowanie charakteru człowieka, czemu szkoła nie może podołać. W swoich publikacjach akcentował rolę procesów poznawczych oraz zasadę jedności nauczania i wychowania.
Piotr Chmielowski stawiał na indywidualizację i aktywność własną dziecka oraz utożsamiał proces nauczania z procesem poznania naukowego.
Wszyscy publicyści pedagogiki zachęcali rodziców do samokształcenia pedagogicznego, do zdobywania wiedzy na temat prowadzenia skutecznej i efektywnej edukacji.
W 1892 roku pojawił się poradnik autorstwa Ewalda Haufego „Dziecko i rodzina. Wskazówki kształcenia domowego dla matek”, który tak pisał o sztuce wychowania:
„Miłość rodziców do dzieci, wychowujących do wychowywanych, jest osią, około której obraca się wszystko, co się tyczy postępowania z rosnącem młodem pokoleniem. Sztuka wychowywania dzieci jest tak starą jak ludzkość sama, istniała wcześniej, niżeli współczesna, młoda jeszcze i wskutek tego mało pewna pedagogia naukowa.”

Najbardziej zasłużoną dla „teorii edukacji domowej” jest autorka książki „Nauka w domu. Przewodnik dla wychowawców”(1896) Aniela Szycówna. Poruszała ona problemy związane z warunkami i zasadami organizacji edukacji domowej, doborem nauczycieli oraz programów nauczania. Wskazywała na trudność samodzielnego ułożenia programów przez rodziców. Jako istotę problemu utożsamiała błędne definiowanie celu edukacji. Nastawienie na czystą wiedzę, zadania materialne z pominięciem wychowania moralnego i kształtowania charakteru. Zwracała uwagę, iż błędem jest próba wtłoczenia do głowy jak największej liczby szczegółów. Pisała „Nauka‎ ‎dzisiejsza‎ ‎to‎ ‎owoc‎ ‎ciężkiej‎ ‎pracy‎ ‎tysiąca‎ ‎pokoleń, każda‎ ‎jej‎ ‎oddzielna‎ ‎gałąź‎ ‎i‎ ‎tej‎ ‎gałęzi‎ ‎najdrobniejsza‎ ‎gałązka‎ ‎wypełnia‎ ‎całe‎ ‎życie‎ ‎mozolnych‎ ‎poszukiwań‎ ‎specyalisty,‎ ‎obdarzonego‎ ‎nadto‎ ‎wybitną‎ ‎zdolnością‎ ‎i‎ ‎zamiłowaniem‎ ‎w‎ ‎danym‎ ‎kierunku.‎ ‎A‎ ‎wy‎ ‎chcecie,‎ ‎aby‎ ‎dziecko‎ ‎przyswoiło‎ ‎sobie‎ ‎olbrzymi‎ ‎ten‎ ‎materyał‎ ‎w‎ ‎przeciągu‎ ‎lat‎ ‎kilku zaledwie‎ ‎i‎ ‎to‎ ‎w‎ ‎okresie,‎ ‎gdy‎ ‎umysł‎ ‎jego‎ ‎mero‎ ‎zwinięty najmniej‎ ‎jest‎ ‎usposobiony‎ ‎do‎ ‎poważnej,‎ ‎naukowej‎ ‎pracy. Przecież‎ ‎nauczanie‎ ‎i‎ ‎uczenie‎ ‎się‎ ‎wymaga‎ ‎czasu,‎ ‎a‎ ‎już‎ ‎ze zględu‎ ‎na‎ ‎samo‎ ‎zdrowie,‎ ‎tak‎ ‎ciała‎ ‎jak‎ ‎umysłu,‎ ‎zbrodnią byłoby‎ ‎trzymać‎ ‎dziecko‎ ‎nad‎ ‎książkami‎ ‎od‎ ‎rana‎ ‎do‎ ‎wieczora.”
W okresie zaborów a szczególnie ich późniejszym okresie nasiliły się wysiłki zaborców zmierzające do wynarodowienia Polaków. Edukacja domowa prowadzona zarówno jawnie jaki i tajnie odegrała istotną rolę u zachowaniu tożsamości narodowej.
Józef Brynkus w referacie „O edukacji okresu zaborów”(2018) przytacza wypowiedź jednego z największych rusyfikatorów Aleksandra Apuchtina, carskiego kuratora warszawskiego okręgu szkolnego. „Apuchtin na pytanie cara: w jaki sposób można sobie poradzić z niepokornymi Polakami? – odpowiedział, mając na uwadze realia zaboru rosyjskiego, że Polaków powinno się ogłupić do naszego, tj. rosyjskiego poziomu.”. Temu celowi podporządkowana była edukacja formalna na terenach wszystkich trzech zaborów.
W okresie miedzy wojennym edukacja domowa była w Polsce traktowana na równi z edukacją szkolną co znalazło potwierdzenie w Artykule 9 Ustawy o Ustroju Szkolnictwa z 1932 roku, który brzmiał:
„Art. 9 Obowiązek szkolny wypełnia się przez pobieranie nauki:
a) w publicznej szkole powszechnej,
b) w innej szkole,
c) w domu.”
Już na początku II wojny światowej w 1940 roku Heinrich Himmler pisał:
„Nieniemiecka ludność Wschodu nie może mieć żadnej wyższej szkoły ponad czteroklasową szkołę powszechną. Jedynym celem tej szkoły powszechnej jest proste rachowanie najwyżej do 500, pisanie nazwiska, nauka, że bożym przykazaniem jest być posłusznym Niemcom oraz uczciwym, pilnym i grzecznym. Czytanie uznaję za zbędne. Poza tą szkołą nie może być na Wschodzie żadnej innej szkoły”.
Taka postawa okupanta spotkała się z natychmiastową reakcją polskiego społeczeństwa, które zorganizowało całą sieć tajnej edukacji odbywającej się po domach. Tajne nauczanie było bezwzględnie zwalczane przez niemieckie władze okupacyjne. Brutalne represje stosowane nie powstrzymywały jednak tajnego nauczania. W ostatnich latach okupacji na poziomie szkół średnich uczyło się ponad 100 tysięcy młodzieży, a na poziomie wyższym kilka tysięcy studentów.
W roku 1956 władze komunistyczne zlikwidowały możliwość edukacji domowej w Polsce. W tamtym okresie oświata była narzędziem w ręku władz, które pozwalało kształtować obywatela. I znów cześć edukacji, szczególnie historycznej, odbywała się poza szkołami.
Powrót do możliwości oficjalnego kształcenia dzieci w domu przez rodziców nastąpił w 1991 roku.Rozwój współczesnej edukacji domowej

Nowy etap edukacji domowej rozpoczął się w Polsce w 1991 roku kiedy to prawnie przywrócono możliwość realizacji obowiązku szkolnego poza szkołą. W początkowym okresie czyli latach 1991-2009 liczba rodzin praktykujących edukację domową pozostawała na bardzo niskim poziomie zaledwie kilkunastu rodzin. Pierwszym punktem zwrotnym okazał się rok 2009 w którym to zmniejszono bariery prawne. Wzrosło też zainteresowanie mediów tematem edukacji domowej. Te dwa elementy doprowadziły w konsekwencji do poprawy rozpoznawalności edukacji domowej w przestrzeni społecznej. Relacje w mediach koncentrowały się na ukazaniu edukacji domowej jako zgodnej z prawem alternatywy dla edukacji szkolnej oraz obalały funkcjonujące stereotypowe postrzeganie edukacji domowej takie jak np. izolacja dzieci czy brak socjalizacji. Na rozwój edukacji domowej miało wpływ wiele czynników: niestabilność prawa oświatowego, ciągłe zmiany w podstawach programowych oraz stały spadek jakości kształcenia przy zauważalnym wzroście agresji wśród społeczności szkolnej. Niepokoju rodziców zdecydowanie nie poprawiło wprowadzenie gimnazjów, które w efekcie doprowadziło do odejścia ze szkół doświadczonej kadry pedagogicznej. Rodzice, ale również dzieci, szczególnie ze szkół średnich, zmęczone sytuacją zaczęli poszukiwać rozwiązań poza szkołami. Wraz ze wzrostem liczby dzieci w edukacji domowej nastąpił przyrost liczby szkół, które były otwarte na współpracę z rodzinami edukacji domowej.
Pierwszą taką placówką była Niepubliczna Szkoła Podstawowa Fundacji Królowej Świętej Jadwigi w Koszarawie Bystrej, która już w 2009 roku przyjęła kilkanaście rodzin edukacji domowej. Według danych pochodzących z Systemu Informacji Oświatowej na 30 września 2016 roku liczba szkół, w których liczba uczniów w nauczaniu domowym wynosiła 10 i więcej, osiągnęła 144. Z czego najwięcej szkół było w województwie śląskim (20) a następnie mazowieckim(17).
Kolejnym wydarzeniem, które miało istotny wpływ na wzrost popularności edukacji domowej, był okres od 25 marca 2020 do 30 maja 2021 nauczania zdalnego w całej Polsce za sprawą pandemii COVID. Próba przeniesienia wprost lekcji szkolnych do nauczania zdalnego w większości zakończyła się porażką i frustracją zarówno nauczycieli, dzieci jak i rodziców.
Obecnie według danych z końca września 2023 roku liczba dzieci w edukacji domowej przekroczyła 45 000.
Powstało szereg szkół wyspecjalizowanych w edukacji domowej. Rozszerzył się też znacząco zakres wsparcia oferowanego rodzinom edukacji domowej przez szkoły. Wśród tego wsparcia znajdujemy ofertę różnorodnych warsztatów, wycieczek, obozów, konsultacji a ostatnio w postaci szeregu platform e-learningowych. W ostatnich dwóch latach (2022-2023) szczególną karierę zrobiła tu Szkoła w chmurze, która dzięki swojej ofercie dostępu do materiałów e-lerningowych oraz śmiałemu marketingowi doprowadziła do znaczącej koncentracji dzieci edukacji domowej w jednej szkole. To z kolei nie uszło uwadze urzędników i nie spotkało się z przychylnością władz oświatowych.

Przyczyny wyboru edukacji domowej
Istnieje wiele powodów, dla których rodzice decydują się na edukację domową swoich dzieci.
Prawie każda rodzina ma swoją oryginalną drogę dojścia do decyzji o rozpoczęciu edukacji domowej. Do najczęściej wymienianych przez rodziny powodów należą:
1. Indywidualizacja nauczania: Edukacja domowa umożliwia dostosowanie procesu nauczania do indywidualnych potrzeb, preferencji i kondycji psychicznej ucznia. Rodzice mogą skupić się na rozwijaniu mocnych stron dziecka i pomóc mu w pokonywaniu trudności w nauce. Mogą w pozytywny sposób motywować dzieci do pracy nad sobą oraz edukacji wskazując praktyczne zastosowania przerabianego materiału.
2. Jakość edukacji: Edukacja w dużej grupie osób, jaką jest klasa szkolna, z natury nie angażuje w identyczny sposób uczniów. Duża część czasu lekcyjnego jest tracona. Dodatkowo słabo opłacanej od wielu lat kadrze nauczycielskiej brakuje motywacji do zachowywania wysokich standardów edukacyjnych.
3. Bezpieczeństwo: Niektórzy rodzice decydują się na edukację domową ze względu na obawy związane z bezpieczeństwem w szkole, takie jak przemoc, zastraszanie lub niskie standardy nauczania.
4. Religia: Dla niektórych rodzin edukacja domowa jest sposobem na zapewnienie, że ich dzieci będą uczone zgodnie z ich wartościami i przekonaniami religijnymi.
5. Zdrowie: Dzieci z niektórymi schorzeniami lub niepełnosprawnościami mogą wymagać specjalnej opieki i uwagi, które są trudne do zapewnienia w szkole. Edukacja domowa umożliwia dostosowanie procesu nauczania do ich potrzeb.
6. Podróżowanie: Dla rodzin, które często podróżują lub mieszkają w różnych miejscach, edukacja domowa może być bardziej praktyczna niż tradycyjna szkoła.
7. Inne powody: Istnieją również inne powody, dla których rodzice decydują się na edukację domową, takie jak chęć spędzania więcej czasu z dzieckiem, brak satysfakcji z tradycyjnego systemu edukacji lub chęć zapewnienia dziecku bardziej elastycznego harmonogramu nauki. Edukację domową często wybierają też sportowcy.

Edukacja domowa, jak każde podejście edukacyjne, ma swoje zalety, ale ma też wyzwania z którymi należy się zmierzyć. Decyzja o wyborze tej metody kształcenia powinna być dobrze przemyślana i powinna być decyzją podjętą w gronie rodzinnym. To bardzo ważne szczególnie w trudnych momentach, aby móc wrócić do motywacji i powodów dla których zapadła decyzja o ED.
Do zalet edukacji domowej zaliczamy:
• Znajomość biografii dziecka czyli Indywidualne podejście: Relacja rodzic-dziecko umożliwia dostosowanie procesu nauczania do indywidualnych potrzeb i preferencji ucznia. Rodzic może skupić się na rozwijaniu mocnych stron dziecka i pomóc mu w pokonywaniu specyficznych trudności w nauce.
• Motywacja: Relacja rodzic-dziecko może pomóc dzieciom w rozwoju pracowitości, sumienności dzięki wewnątrz rodzinnym więziom, kiedy rodzice pozostają wrażliwi na potrzeby oraz umiejętności dziecka oraz jednocześnie modelują stopień trudności zadań, co może prowadzić do osiągnięcia sukcesu w życiu. Rodzic może inspirować i motywować dziecko do nauki, pomagać mu stawiać pierwsze kroki w zakresie przeprowadzania badań i rozwijać jego zainteresowania.
• Rozwój osobisty: Edukacja domowa może pomóc uczniom w rozwoju ich postaw ogólnych, etycznych i społecznych. Rodzic może pomóc dziecku w kształtowaniu jego charakteru i wartości, co może prowadzić do lepszego zrozumienia świata i siebie.
• Ugruntowane poczucie własnej wartości dzieci: Edukacja domowa sprzyja kształtowaniu mocnego kręgosłupa moralnego dzieci, a co za tym idzie także właściwego poczucia własnej wartości. To z kolei pozwala dzieciom edukacji domowej na większą otwartość nawiązywania relacji z innymi osobami.
• Wzmocnione relacje rodzinne: Ilość czasu jaki spędzają wspólnie rodzice i dzieci edukacji domowej stanowi wspaniały grunt pod budowę trwałych więzi rodzinnych. Towarzyszenie dziecku w codziennych wyzwaniach i „bycie razem” jest dla wielu rodzin jednym z najważniejszych obszarów tworzenia środowiska wychowawczego. Relacji wsparcia i zaufania, relacji zobowiązujących, budowanych w bezpiecznej atmosferze ogniska domowego.
• Zachowanie przez dzieci ciekawości poznawczej i traktowanie nauki jako przyjemności: Możliwość własnego poszukiwania rozwiązań w miejsce uzyskiwania gotowych odpowiedzi, możliwość eksperymentowania, a także ponoszenia porażek bez natychmiastowej zewnętrznej oceny sprawia, że apetyt dzieci na poznawanie świata jest znaczny.
• Uporządkowanie treści edukacyjnych – swoboda w organizowaniu materiału do zapamiętania i uczenia się niesie za sobą komfort pracy i nie wymaga przyswajania kilku dziedzin jednocześnie. Pozwala na dowolność w zgłębianiu ciekawych dla dziecka dziedzin i maksymalnym ograniczeniu czasu na to co łatwe i mniej wymagające.
• Rozwój umiejętności takich jak planowanie, organizacja czasu, samomotywacji: To zestaw umiejętności który w edukacji domowej jest niemalże niezbędny. Planowanie rozkładu materiału tak, aby dobrze przygotować się do egzaminów. Zarządzanie własnym czasem. Powiązanie własnych decyzji z konsekwencjami przy większej niż przeciętnie tolerancji na błędy. Traktowanie błędów jako okazji do wyciągania wniosków i uczenia się. To elementy charakterystyczne dla edukacji domowej.
• Zaangażowanie społeczne. Otwartość na wchodzenie w relacje: Dzieci i rodzice edukacji domowej niejednokrotnie angażują się w życie lokalnych społeczności i wykazują się dużą aktywnością społeczną. Chętnie angażują się w wolontariat, harcerstwo, skauting itd. Właściwy obraz siebie, poczucie własnej wartości, ciekawość skutkują łatwością nawiązywania relacji.
• Efektywność edukacji domowej: Do efektywności nauki w ED przyczyniają się: tempo dostosowane do możliwości i oczekiwań każdego ucznia, swobodny rytm dnia oraz dostosowanie cyklów uczenia się, interesujące formy pracy. W Polsce brakuje badań z zakresu oceny skuteczności edukacji domowej. Z badań zagranicznych najobszerniejszym jest badanie przeprowadzone przez Briana Raya w USA, który na przełomie lat 2007/2008 przebadał 11 739 uczniów edukacji domowej. Średnie wyniki testów z wszystkich badanych przedmiotów nauki dla dzieci uczących się w domach wypadły na poziomie 86 percentyla (zbiorowość ogólna to 50 percentyl).

Oto niektóre z wyzwań edukacji domowej, które warto wziąć pod uwagę:
• Praca 24/7: Edukacja domowa zmienia styl funkcjonowania całej rodziny a często nawet dalszej rodziny. To nastawienie na wykorzystywanie okazji i wszelkich aktywności w celach edukacyjnych. To stała gotowość do poszukiwania rozwiązań i odpowiedzi na zadawane pytania i naturalną ciekawość.
• Ograniczony kontakt z rówieśnikami: W rodzinach z jednym dzieckiem warto w sposób szczególny zatroszczyć się, aby dziecko miało możliwość różnorakich kontaktów w różnych grupach wiekowych.
• Brak czasu: Edukacja domowa wymaga dużo czasu i zaangażowania ze strony rodziców, co może być trudne do pogodzenia z pracą zawodową lub innymi obowiązkami.
• Wyzwania finansowe: Edukacja domowa może wiązać się z obniżeniem standardu życia rodziny (często zawodowo pracuje tylko jedna osoba) oraz dodatkowymi kosztami, takimi jak zakup podręczników, materiałów edukacyjnych, narzędzi do nauki, uczestnictwo w dodatkowych zajęciach, itp.
• Ograniczony dostęp do pomocy dydaktycznych: W przypadku edukacji domowej dzieci mają ograniczony dostęp do pomocy dydaktycznych, laboratoriów, sal gimnastycznych itp.

Różnorodność kierunków i metod
Metody

W ramach edukacji domowej rodzice korzystają w procesie nauczania z różnorodnych techniki i narzędzi aby pomóc dzieciom w przyswajaniu wiedzy i umiejętności. Dobór metod uwarunkowany jest jednostkowymi preferencjami dziecka. Na ich dobór mają też wpływ czynniki takie jak wiek dzieci, poziom zaawansowania, temat, styl uczenia się i wiele innych.
Niektóre z najczęściej stosowanych metod pedagogicznych to:
• Metoda projektów: to narzędzie edukacyjne, które łączy teorię z praktyką. Umożliwia rozwijanie wiedzy i umiejętności poprzez realizację autentycznych projektów. Dzieci mają możliwość samodzielnego planowania, organizowania i realizowania projektów, co stwarza okazję do rozwijania umiejętności pracy zespołowej, kreatywnego myślenia, rozwiązywania problemów oraz zdobywania doświadczenia.
• Metoda dyskusji: Polega na wymianie zdań między uczestnikami dyskusji, niezależnie od tego, czy wypowiadane kwestie stanowią ich własne poglądy czy też odwołują się do opinii innych osób.
• Metoda gier i zabaw: Stosowany celowo i systematycznie sposób pracy z dziećmi, umożliwiający im opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce oraz rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych.
• Metoda wykładu: Polega na ustnym przekazywaniu informacji słuchaczom, którzy ewentualne pytania zadają po zakończeniu wykładu.
• Metoda problemowa: polega na stwarzaniu sytuacji problemowych, w których zachodzi konieczność opracowania przez ucznia projektu działań w postawionym zadaniu, przy jednoczesnym spełnieniu warunków.
• Metoda ćwiczeń: Polega na wykonywaniu i utrwalaniu określonych czynności, wzbogacając wiedzę, umiejętności praktyczne i rozwijając sprawność.
• Metoda symulacji: Polega na odtworzeniu sytuacji z rzeczywistości w taki sposób, aby doświadczenia pozyskane przy jej pomocy były zbliżone do prawdziwych. To metoda aktywnego nauczania. Uczy produktywnego myślenia i pozwala na przełamywanie myślenia schematycznego. To metoda nie tylko przyswajanie wiedzy, ale również zdobywanie nowych umiejętności, nauka postaw. Rozwija spostrzegawczość, wyobraźnie i pamięć oraz uczy koncentracji i pobudza motywację.
• Metoda case study (pol. studium przypadku): Polega na analizowaniu opisów wybranych, konkretnych zdarzeń lub zjawisk z konkretnej dziedziny. Celem jest pokazanie koncepcji wartych skopiowania, jak i potencjalnych błędów, których należy unikać.
• Metoda burzy mózgów (ang. brainstorming): Aktywizującą metodą pracy, która polega na wymyślaniu rozwiązań dla danych problemów w sposób spontaniczny. Technika wykorzystywana w pracy grupowej, mająca na celu pobudzenie kreatywnego myślenia.
Rodzice często stosują jednocześnie różne metody w zależności od sytuacji i potrzeb dzieci.

Kierunki pedagogiczne
Rodziny edukacji domowej rzadko korzystają z jednego kierunku pedagogicznego. Raczej wybierają z różnych kierunków elementy stosowne do sytuacji edukacyjnej dziecka. Do najczęściej wykorzystywanych kierunków pedagogicznych należy zaliczyć:
• pedagogikę Montessori: Koncentruje się na uczeniu dziecka samodzielności w poszukiwaniu wiedzy. W wychowaniu należy uwzględniać naturalne prawa rozwoju, naturalne reakcje i naturalne tendencje występujące w zachowaniu. Poznawanie i opanowywanie rzeczywistości otaczającej człowieka dokonuje się nie tylko przez intelekt, ale także przez emocje oraz instynkty. Pozwala na rozwijanie się dziecka we własnym tempie, a rodzic jest obserwatorem i przewodnikiem dziecka. Szanuje szczególną wrażliwość dziecka i wykorzystuje jego aktywność.
• pedagogikę personalistyczna: Istotą wychowania personalistycznego jest zakorzenienie zarówno celów jak działań wychowawczych „w personalizmie jako koncepcji człowieka – osoby”( K. Olbrycht, Istota wychowania personalistycznego, w: W trosce o rodzinę. W poszukiwaniu prawdy, dobra i piękna, red. M. Ryś, M. Jankowska, 2007). Celem tego podejścia jest kształtowanie dojrzałego człowieczeństwa oraz uzdolnienie wychowanka do udziału w życiu społecznym.
• pedagogikę Charlotte Mason: Metoda pracy z dziećmi oparta na dwudziestu za-sadach. Bazą jest to, że „dzieci rodzą się jako osoby”, a obowiązkiem rodziców jest pamiętać o tym, szanować godność i osobowość dziecka. Szczególną rolę w tej metodzie zajmują historie i opowieści, wspólne czytanie, budowanie szerokiego zasobu słownictwa, umiejętność wyrażania swoich myśli oraz książki tzw. living books oparte na prawdziwych historiach ludzi i wydarzeniach. (także takie stworzone przez dzieci nt. historii rodzinnych). Istotnym elementem tej metody jest kontakt ze sztuką, muzyką oraz przyrodą.
• pedagogikę Waldorfoską: W centrum znajduje się dziecko, które należy kształtować na miarę jego wieku i możliwości biologicznych na człowieka światłego, znającego i rozumiejącego otaczający go świat, różnorodność kultur i światopoglądów, życiowo zaradnego, artystycznie wrażliwego, tolerancyjnego, wolnego, postępowego.
• pedagogikę Freineta: Metoda Celestyna Freineta wykorzystuje swobodną ekspresję, twórcze działanie dziecka, szacunek dla indywidualności dziecka, jego odrębności. Nauka nowych umiejętności oraz wychowanie oparte jest na współpracy, wspólnym dialogu, tolerancji, rozwijaniu w dziecku wewnętrznej motywacji.
• pedagogikę krytyczną: To nurt pedagogiczny skupiający się na krytycznym spojrzeniu na tradycyjne metody przekazywania wiedzy. Zachęca uczniów do samodzielnego i krytycznego myślenia. Główną zasadą pedagogiki krytycznej jest budowanie bardziej sprawiedliwego i humanitarnego społeczeństwa.
• pedagogikę społeczną: Skupiona jest wokół środków wychowawczych oddziałujących
na wychowanka, które warunkują jego rozwój i decydują o rezultatach działalności wychowawczej.
• wordschooling: uczenie poprzez podróże, poznawanie różnych miejsc i kultur z bliska, ćwiczenie języków obcych
• nauka w terenie i edukacja leśna: zapewnienie dzieciom kontaktu z przyrodą, koncentruje się na odkrywaniu przyrody z bliska. Uczy wrażliwości na otaczający świat i współpracy w grupie.
• kooperatywy edukacyjne: składają się z kilku rodzin, które podejmują się wzajemnej „wymiany usług” w edukacji swoich dzieci. W zależności od zapotrzebowania umawiają się na zajęcia, warsztaty lub wycieczki edukacyjne, które prowadzą rodzice lub wynajęci nauczyciele lub pasjonaci i eksperci danej dziedziny.

Uwarunkowania prawne

Przepisy dotyczące pierwszeństwa rodziców w wyborze kształtu edukacji swoich dzieci potwierdza wiele aktów prawa międzynarodowego. Politycy w Polsce często opacznie rozumieją możliwość wyboru. Nie wystarczy, aby były dostępne dwie opcje. Jest to mocno minimalistyczne podejście do tematu tym bardziej, że jest to wybór ograniczony wyłącznie do szkoły publicznej lub niepublicznej. Należy tu zwrócić uwagę, że w realiach polskich tak naprawdę nie ma szkolnictwa niepublicznego, gdyż każda szkoła musi realizować te same wymagania programowe narzucone przez ministerstwo edukacji.
Prawnik, dyrektor współpracy międzynarodowej HSLDA (największa na świecie organizacja rodziców edukacji domowej) Mike Donelly na bazie przepisów prawa międzynarodowego stwierdził, że „edukacja domowa jest prawem człowieka, niezależnie od powodów, z jakich zostaje podjęta”.

Przepisy międzynarodowe

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Artykuł 16
3. Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i Państwa.
Artykuł 18
Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów.
Artykuł 26
2. Celem nauczania jest pełny rozwój osobowości ludzkiej i ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności. Krzewi ono zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między wszystkimi narodami, grupami rasowymi lub religijnymi; popiera działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzającą do utrzymania pokoju.
3. Rodzice mają prawo pierwszeństwa w wyborze nauczania, które ma być dane ich dzieciom.

EUROPEJSKA KARTA SPOŁECZNA
CZĘŚĆ I.16 Rodzina, jako podstawowa komórka społeczeństwa, ma prawo do odpowiedniej ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej dla zapewnienia jej pełnego rozwoju.

EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA
ARTYKUŁ 9 Wolność myśli, sumienia i wyznania
1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH
Artykuł 18
1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie.

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 5
Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w niniejszej konwencji.

KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI
ARTYKUŁ 2 Prawo do nauki
Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia tego wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.

MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
13.3 Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania wolności rodziców lub w odpowiednich przypadkach opiekunów prawnych, wyboru dla swych dzieci szkół innych niż szkoły założone przez władze publiczne, ale odpowiadających minimalnym wymaganiom w zakresie nauczania, jakie mogą być ustalone lub zatwierdzone przez Państwo, jak również zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego, zgodnie z własnymi przekonaniami.

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
Artykuł 14 Prawo do nauki
3. Wolność tworzenia, z właściwym poszanowaniem zasad demokratycznych, instytucji oświatowych i prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi są szanowane, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tej wolności i tego prawa.

Przepisy krajowe

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
art. 48 ust.1,
48. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

art. 53 ust.3
3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami.

art. 70 ust. 3
3. Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych.

PRAWO OŚWIATOWE
USTAWA z dnia 14 grudnia 2016 r. (tekst ujednolicony na 27.11.2023)

Art. 37. 1. Na wniosek rodziców dyrektor odpowiednio publicznego lub niepublicznego przedszkola, szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowej, do której dziecko zostało przyjęte, może zezwolić, w drodze decyzji, na spełnianie przez dziecko odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 31 ust. 4, poza przedszkolem, oddziałem przedszkolnym w szkole podstawowej lub inną formą wychowania przedszkolnego i obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą.

2. Zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, może być wydane przed rozpoczęciem roku szkolnego albo w trakcie roku szkolnego, jeżeli:

1) (uchylony)
2) do wniosku o wydanie zezwolenia dołączono:
a) (uchylona)
b) oświadczenie rodziców o zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym,
c) zobowiązanie rodziców do przystępowania w każdym roku szkolnym przez dziecko spełniające obowiązek szkolny lub obowiązek nauki do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4.
3. Przepisu ust. 2 pkt 2 lit. c nie stosuje się w przypadku wydawania zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, dla dzieci i młodzieży posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym.

4. Uczeń spełniający obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą uzyskuje roczne oceny klasyfikacyjne na podstawie rocznych egzaminów klasyfikacyjnych z zakresu części podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym, uzgodnionej na dany rok szkolny z dyrektorem szkoły. Egzaminy klasyfikacyjne są przeprowadzane przez szkołę, której dyrektor zezwolił na spełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą. Uczniowi takiemu nie ustala się oceny zachowania. Egzamin klasyfikacyjny przeprowadza się odpowiednio zgodnie z art. 44l lub art. 44wa ustawy o systemie oświaty i przepisami wydanymi na podstawie art. 44zb ustawy o systemie oświaty.

5. Przepisu ust. 4 nie stosuje się do dzieci i młodzieży posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym.

6. Roczna i końcowa klasyfikacja ucznia spełniającego obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą odbywa się zgodnie z przepisami rozdziału 3a ustawy o systemie oświaty.

7. Uczeń spełniający obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą, a także rodzic takiego ucznia, może korzystać ze wsparcia szkoły, której dyrektor wydał zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, obejmującego:

1) prawo uczestniczenia w szkole w zajęciach, o których mowa w art. 109 ust. 1 pkt 2, 3 i 5-7;
2) zapewnienie dostępu do:
a) podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych, o którym mowa w art. 54 ust. 1 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, oraz
b) pomocy dydaktycznych służących realizacji podstawy programowej znajdujących się w zasobach szkoły – w porozumieniu z dyrektorem tej szkoły;
3) udział w konsultacjach umożliwiających przygotowanie do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4.
8. Cofnięcie zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, następuje:

1) na wniosek rodziców;
2) jeżeli uczeń z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4, albo nie zdał rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4;
3) w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa.

Edukacja domowa na świecie

Obecnie rodziny edukacji domowej występują praktycznie we wszystkich państwach na świecie za wyjątkiem Korei Północnej. Różne są natomiast uregulowania prawne i poziom ograniczeń które dotyczą edukacji domowej. W niektórych państwach brak jest jakichkolwiek uregulowań prawnych jak np. Słowenia, Bułgaria, Chorwacja, Węgry, Brazylia. W niektórych państwach jak np. Niemcy, Szwecja istnieją rodziny edukacji domowej pomimo tego że z punktu widzenia prawa jest ona zabroniona. We Francji w 2023 roku wprowadzono znaczne zaostrzenie sytuacji w których dopuszczalna jest edukacja domowa. Tak restrykcyjne przepisy powodują, że powstało nowe zjawisko społeczne tzw. migracji edukacyjnej. Rodziny zmieniają miejsce zamieszkania przenosząc się do państw oferujących większą wolność edukacyjną.
W Europie kraje najbardziej przychylne edukacji domowej to Irlandia, Wielka Brytania, Portugalia, Polska, Rosja.
Najliczniejsza społeczność edukatorów domowych jest w Stanach Zjednoczonych Ameryki sięgająca blisko 10 procent wszystkich dzieci w wieku szkolnym.
Największą organizacją rodzin edukacji domowej jest amerykańskie HSLDA (Home School Legal Defense Association).
W 2012 roku odbyła się pierwsza globalna konferencja edukacji domowej GHEC (Global Home Education Conference) w Berlinie. Zgromadziła ona ponad 200 uczestników z 26 krajów. Kolejna konferencja miała miejsce w Rio de Janeiro w Brazylii w 2016 roku, a następna w Petersburgu i Moskwie w 2019 roku gromadząc ponad 1000 uczestników z ponad 30 krajów. Kolejna konferencja planowana jest w 2024 roku w Wielkiej Brytanii.

Większość krajów w tym Polska nie ma żadnych wymagań w zakresie kwalifikacji wymaganych od rodziców decydujących się na edukację w domu. Są jednak wyjątki, we Włoszech na przykład wymagane jest wykształcenie co najmniej o dwie klasy wyżej niż aktualna klasa dziecka. W Stanach Zjednoczonych Ameryki wymagane jest wykształcenie średnie. W Portugali i na Tajwanie wykształcenie wyższe, a na Słowacji trzeba mieć formalne wykształcenie pedagogiczne.
Weryfikację postępów edukacyjnych poprzez egzaminy roczne to najczęściej występujące rozwiązanie, które jest stosowane również w Polsce. Norwegia, Czechy, Słowacja i Węgry wymagają egzaminów co pół roku. Portugalia tylko po zakończonych etapach edukacyjnych czyli po czwartej, szóstej i dziewiątej klasie. W Belgii, egzaminy zdaje się tylko wówczas, gdy chce się mieć formalne świadectwo, a na Filipinach, gdy chce się kontynuować naukę na studiach.
Gdy nie ma egzaminów, rodziny są kontrolowane przez urzędników. Może to mieć formę szczegółowych raportów, które muszą składać rodzice lub tylko prowadzenie dokumentacji w taki sposób, aby na wezwanie urzędników rodzice byli w stanie udowodnić, iż dziecko ma zapewnioną odpowiednią do wieku i rozwoju edukację. Mogą to być coroczne kontrole służb socjalnych jak ma to miejsce we Francji lub też rutynowe kontrole jak to jest w Kanadzie. W USA (w zależności od stanu) dokumentacja powinna obejmować zapisy obecności na zajęciach edukacyjnych w domu, informacje na temat podręczników i skoroszytów, z których korzystał uczeń, próbki prac szkolnych ucznia, korespondencję z urzędnikami szkolnymi, teczki i wyniki testów oraz wszelkie inne dokumenty wskazujące, że dziecko otrzymuje odpowiednie wykształcenie zgodnie z prawem.
W zakresie programu największe pole manewru mają rodzice w Wielkiej Brytanii, gdyż nie muszą posługiwać się żadnym formalnym programem. Włochy, Izrael i USA wymagają, aby rodzice przedstawili urzędnikom program edukacji swoich dzieci, a Kanada dodatkowo wymaga przedstawienia tego programu z dokładnością do detali. Czechy, Słowacja, Węgry, Polska, Filipiny wymagają realizacji programu państwowego. Belgia zaś wymaga, aby rodzice zagwarantowali odpowiedni do wieku dziecka poziom edukacji przy czym nie jest jasno zdefiniowane co to znaczy „odpowiedni”.

Jak mówi przysłowie „co kraj to obyczaj, co rodzina to zwyczaj”. Idealnie pasuje ono do sytuacji edukacji domowej. Każde państwo ma swoje własne rozwiązania regulujące funkcjonowanie edukacji domowej. Każda rodzina ma swój pomysł na edukację domową i realizuje ją na różne sposoby zależne od doświadczeń, tradycji rodzinnych, możliwości i predyspozycji dzieci, stażu w edukacji domowej, wieku dzieci itd.. Wolność edukacyjna jest marzeniem wielu rodzin, a istniejące przepisy są powodem wielu uciążliwości.
Ze względu na różnorodność przepisów i praktyk dotyczących edukacji domowej każda próba zwięzłego przedstawienia cech charakterystycznych dla poszczególnych rozwiązań skazana jest na uproszczenia. I tak należy traktować niniejsze opracowanie jako próbę przybliżenia czytelnikowi bogactwa podejść do tematu edukacji domowej.

Mariusz Dzieciątko